Erinç Büyükaşık
Huzur‘ u yaratan, Sahnenin Dışındakiler‘ i doğuran, Saatleri Ayarlama Enstitüsü‘ nde kendi yalanlarına inanan yeni cumhuriyet kuşağını yargılayan Tanpınar‘ ın sorgulama evreni bu ikili varoluşla anlam kazanır. Bir türlü zamanın içerisinde tam olarak var olamayan, „Ne İçindeyim Zamanın“ dizelerinde ortaya konulan bir ara kişiliğin romanlarda ve dizelerde kendisini var ettiği ortadadır. Bütün roman kahramanlarında var olan bir dinginlik arayışı, bilincin tanık olduğu yirminci yüzyılın genel seyrine tanık olma durumunda edilgen kalış, bütünüyle edilgen olunuş Tanpınar estetiğinde elbette belirleyicidir. Bir karmaşık dünyanın içerisinde var olma durumu yine „Ne İçindeyim Zamanın “ başlıklı şiirin şu dizelerinde kendisini ortaya koyar. Temel olarak tarihsel süreçlerin ya da genel bir yaşanılmış kesitlerin ikili varoluşu bu iki dizede yansıdığı üzere bir varolma sıkıntısını da var ya da kesin bir taraf seçme sıkıntısı:
Kökü bende bir sarmaşık
Olmuş dünya sezmekteyim
Geçmiş zaman tavrı olarak nitelendirilebilecek Tanpınar‘ ın estetik tavrının elbette güncelle bağını bütünüyle kopardığı varsaymak haksızlık olacaktır. Başlangıç olarak bir çelişki olarak görülen eski ve yeninin ortak köklerini keşfetme yolculuğu olarak nitelendirilebilecek Tanpınar metinleri, Tanzimat’tan başlayıp 1923’e kadar olan devreyi kılıç artığı gibi eski ve yeninin mücadelesi üzerine kuran bir yapay kurgunun karşısında duruştur sanırız. Köksüz bir doğuda ya da geleceksiz bir doğunun var oluşu da köksüz bir batılı formla eşdeğerleşir o zaman. Bu noktada hepimizin tanısını rahatlıkla koyabileceğimiz ve ekonomi politikle- bilimsek perspektifle bağlarını kopartan Tanzimat batıcılığının ithal ikameci modernizmine tepkiyi yalnızca bir sağ-muhafazakarlık olarak da nitelendirmek yanılgı olacaktır. Ve de Tanpınar‘ ı bu noktada sağ-muhafazakar perspektif etrafında değerlendirmek bambaşka bir yanılgıyı yaratacaktır. Tanpınar‘ ın doğru bir tespitle Tanzimat’ı geçmiş zamanın ölüm fermanı olarak değerlendirmesi sanırız belirgin bir haklılığa sahiptir. Elbette ilk dönemde „frenk züppeleri“ni yaratan kuşak I. Dünya Savaşı’nın gündönümünde hain Heine(Berna Moran’ın nitelendirmesiyle) ya da coğrafyasız veya aidiyetsiz bir batıcılığı oluşturacaktır. Ancak büyük bir boşluğun içerisinde kalan bir aydın kuşağı da yaşayacaktır aynı tarihsellikte:
„Yüzyıldır eşiğinde başımızı kaşıyarak durduğumuz bir medeniyeti nihayet olduğu gibi kabulleniyoruz. Batılı, Avrupalı bir ülke olup çıkacağız.“
Tanpınar bu noktada asıl soruyu sorar:“Niçin geçmiş zaman bizi bir kuyu gibi çekiyor. (…)Hayır aradığım şey ne onlar, ne de zamanlarıdır.(….)Hayır muhakkak ki bu şeyleri kendileri için sevmiyoruz. Bizi onlara doğru çeken bıraktıkları boşluğun kendisidir. Ortada izi bulunsun ya da bulunmasın, içimizdeki didişmede kayıp olduğunu sandığımız bir tarafımızı onlarda arıyoruz.“
Geçmişle hangi düzlemde bir bağ kurulabilir. Tanpınar için temel bir sorunsal da budur. Bir kimlik buhranının var olduğu saptaması üzerinden gelişen bu tavır Hamlet‘ ten daha keskin bir ‚olmak veya olmamak‘ davası içerinde var olmanın bir sonucudur. Osmanlı’nın külleri üzerinden kurulan yeni cumhuriyet yeni bir ideolojinin de kendisin var etme zorunluluğunu getirir elbet. Tam da olmak ya da olmamak sorusunun karşılığı olarak. Tanpınar‘ ın bu anlamda savunduğu bir devamlılık zincirinin kabulüdür. Ölü kalıntının değil canlı kökün yeni bir ‚kurgu‘ yla inşası olarak nitelendirilebilir bu durum. Temelde bir kültürel sürekliliğin inşası olarak yorumlanabilir bu durum…Romanların altyapısını irdeleyerek açarsak bu tespiti temel olarak şu örneklendirmeler üzerinden yürüyebiliriz. Temelde tüm kahramanların yaşamlarının derinliklerinde varolan Osmanlılık çatışması-yeninin sunduğu ya da Cumhuriyet ideolojisinin bıraktığı genel bir belleksizlikle birlikte yaşanır. Bir nehir roman niteliğini barındıran Sahnenin Dışındakiler-Mahur Beste- Huzur üçlemesindeki Abdulhamit istibdadı-İttihat ve Terakki ve I. Dünya Savaşı’nın İstanbul’a yansıması-40 lı yılların temel psikolojisindeki kahramanların devamlılığı bir sıçramayla birlikte Tanzimat’tan başlayan batılılaşmanın temel yargılamalarını da içerir elbette.
Huzur‘ da yiten umudun bir sürekliliğin yeniden kopuşu olarak görülmesi gerektiği ifade ederek biraz Huzur‘ un penceresinden Tanpınar söylemini değerlendirmeliyiz. Bu kopuş Sahnenin Dışındakiler‘ de I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla, Huzur‘ da II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla somutluk kazanır. Bir çağ adeta olmak ya da olmamak savaşımını yıkımlarla, yıkıntılarla benliğin sürekli öncesini reddetmesiyle var edebiliyor bu anlamda Tanpınar metinlerinde. Aslında ayaklarımızın dibine yıkılan babamızın cesedinden başka bir şey değildir. Çağın korkunç bir cinayeti olarak nitelendirilebilir bu durum. „Tanzimat’tan bu yana yaşanan bu noktada sürekli bir Oidipius kompleksidir. Yani bilmeyerek babasını öldürmüş adamın kompleksi. Osmanlı‘ nın da çağa özgü olanın karşısında duruşu diğer bir bunalım kültürünü yaratmıştır Tanpınar’a göre.
Tanpınar’ın Batı İdeolojisiyle belli bir hesaplaşmayı yaparken irdelediği bir başka nokta daha vardır. Modernizmin ideolojisinin resmettiği karanlık ve büyük işkencelerin, dogmatizmin uzun çağı çağı Ortaçağın bir mirasçısı da Rönesans’ın kendisidir. Bütün Ortaçağ’a yayılan suçun diğer bir yayılım alanı Tanpınar‘ dan bir parça koparsak Fransız Devrimi’ne yüklenen ilericiliğin kapitalizmin gelişme çağı ardından yeni emperyalizm çağı kültürüyle yeni bir Ortaçağ‘ a doğru evrilmesi değil midir? Bu boyutuyla Tanpınar söyleminin geniş bir değerlendirmesini yapmaya mecburuz. Batıyı yargılamanın temel bir zorunluluğu olarak değerlendirmeyi gerektiren bu durum Tanpınar‘ ın Osmanlı estetiğini Batılı estetiğe karşı otonom bir duruş olarak görmesini zorunlu kılmıştır.
Tanpınar‘ ın bütünüyle estetik olandan yana oluşunun sonucunu tüm değerlendirmelerin ötesinde İslamlık estetiğinin belli bir oranda sahiplenilmesi üzerinden geliştiğini kabul etmeliyiz Bursa’da Zaman‘ da ortaya konulan zaman sorunsalı tartışmaya çalıştığımız doğunun kültürel mirasları, mimarisinin ve edebi birikimin sahiplenilmesi üzerinden gelişir. Sorun müslümanlığın Tanrı‘ sı değil adeta Tanrısına nasıl tapındığı ve dinsel estetiğin nasıl geliştiğidir.
VE ROMANLAR
Roman kahramanlarının genel psikolojisi ve romandaki taşıdıkları genel konum etrafında bir değerlendirmeyle başladığımızda Tanpınar metinlerinde bir psikolojik derinliğin romanların konu bütünlüğünde belirleyici olduğu dile getirmeliyiz. Doğu‘ nun insan psikolojisini estetiğinde reddedişine karşıt bir duruş olarak. Kahramanlar doğu‘ yu bu anlamda bir batı olmayan olarak değerlendirmekten uzaktır. İhsan‘ daki Yahya Kemal benzetmesinin ötesinde batının bir aydın olarak doğru irdelenme çabası Huzur‘ da yalnız İhsan için değil Mümtaz ve Nuran için de geçerlidir. Bir tanışma, İhsan‘ ın edebiyatın masalsılığındaki dünyayı Nuran‘ da keşfetme çabası, Sanatın doğu ve batısında bütünleştirici olma kaygısı Huzur‘ daki merkezdeki üç kahramanı bambaşka bir yolculuğa çıkarır kendi doğusunu keşfetme, batısını da anlama ve romanın çerçeve zamanı olan 24 saatin gerisinde İstanbul’un belki mistik belki tarihsel bir hesaplaşmasını yapma isteği…Bir yanından doğanın , sanatının ve aşkın derinliğine ve güzelliğine ulaşma çabası, Şeyh Galip‘ in Hüsn-ü Aşk‘ ın derinlikli sevginin bir savaş gündönümünde kimlik arayışıyla birlikte aranışı….Bütün bunlar Tanpınar söyleminin romandaki yansımalarıdır. Aşkın bitişi yazın bitimidir romanda. Tanpınar mesnevinin masalsılığını bir romanda yeniden kurgulamayı dener bu anlamda. Değişen bir Müslümanlığın, değişen bir yaşamın kültürel olarak sahiplenilmesi de romanın genelinde mevcut olandır. Mümtaz’ın , İhsan’ın dünyasında bir eskiye dönüş özlemi yoktur. Yeniyi kabul ile birlikte eskiden yararlanma isteği vardır. Ki karşıt tip Suat’ın eşi Nuran’ın Mümtaz’la evlilik kararına tepkisini intihar ederek ortaya koyuşu romanın masalsılığındaki sonu kırar bir başka trajedinin yaratıcısı olarak bütünlüğün bir aşkla sağlanacağı umudundaki Mümtaz, II. Dünya savaşının başlangıç buhranlarını Nuran’ın evlilikten vazgeçmesiyle birlikte yaşar. İstanbul kadar masalsı ve idealleştirilen kadın Suat gibi Cumhuriyet’in 40’lı yıllarının batıcı, hain tiplemesinin intiharı ardından bir suç işlediğini düşünür. Düş bitmiştir artık. Mümtaz’da Nuran’dan ayrılmak zorundadır. Daha masalsı ve mesneviye benzer anlatımla özdeşleşen bu dil Tanpınar söyleminde ağırlıklı yer taşırken Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde bambaşka bir anlatım öğesine evrilir: İRONİ.
Roman bambaşka bir anlatım düzleminde uygarlık bunalımının yansıtılmasıdır. Hayri İrdal’ın gözlemlerinden başlayan bir umut oyunun, çıkarlar dünyasıyla barışmasıdır diyebilir. Bu tanımlamayı biraz açalım hiciv geleneği üzerinden şekillenen romanda zaman kavramının kendince bir sorgulamasının sonucu Dr. Ramiz‘ in psikanalizm testlerine muhatap kalan İrdal‘ ın aslında yaşanılan coğrafyada kimliğini bulamama sorunun karmaşık bir olay olay örgüsünde irdelenir roman boyunca. Tanzimat‘ tan bu yana süre giden bir batılılaşma serüvenin eleştirel bir irdelemesi sayılabilir bu anlamda roman. Mahalle insanının Seyit Lütfullah ismindeki gaiple iletişim içinde olduğunu söyleyen adama anlaşılmaz bağlılığı, evdeki mübarek isimli saatin ailenin temel uğursuzluk nesnesi sayılması…Ve bütün roman kahramanların sahte bir masala kendilerini inandırması…Halit Ayarcı ile karşılaşan İrdal’ın düzmece bir enstitü projesinin aslında öznesi değil bir nesnesi olması. Spritizma Cemiyeti´nin kuruluşu çerçevesinde batıl, boş inançlarının İstanbul’un batılı dünyasında inandırıcılık kazanması romanın küçük ümitlerden büyük düş kırıklıklarına giden macerasının bir uzantısı gibidir.
Romanın diğer aşamalarında ne işe yaradığı bilinmeyen Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nün kurulması, eski saatin yerine yeni zaman diliminin çevresinde eğlence alışkınlıklarıyla, yeni tüketimci ideolojileriyle birer batılı mitler yaratılması romanın eleştirelliğini belirginleştirir. Canlı hayatın peşinde olan Halit Ayarcı ve Enstitü, zamanın en ufak gerilemesine karlı kendi önlemini alır. Bu önlem Enstitü şubelerinde görevli memurların saatleri ayarlaması ve bundan enstitünün makul bir para kazanmaya başlamasıdır. Seyit Lütfullah‘ ın ve onun gaible iletişim kurduğunu varsaydığı Ahmet Zamani Hazretleri’nin derin(!) kişiliği üzerine kitaplar yazılır. Aslında yaşadığı bile meçhul olan bu adamın ne zaman yaşadığı, ölüm ve doğum tarihi belirlenir, mezarı bile enstitü tarafından keşfedilir. Yaşam değişmeye başlamış, İrdal‘ ın ailesi bu saatleri ayarlama masalına kendilerini inandırmış, bir sınıf atlamanın memnuniyeti ile İrdal‘ ın kişiliği sadece sadece bir gözlemci olarak kalmıştır ailesi için.. Her gün düzenlenen balolar ve eğlenceler içerisinde kızının şarkıcı olma düşleri, o çirkin sesine karşılık bu düşünü bir şekilde yaşama geçirebilmesi…Bütün bunların artık yalnızca gözlemcisidir Hayri İrdal. Ama her şey enstitü düzmecesinin kabulü üzerinden yürümeyecektir..İstanbul’un dört tarafında ayarlama şubeleri açan enstitünün çalışanları için yaptırdığı evlerin saat, dakika, saniyelere benzetilmesi ve değişil ve anlaşılmaz bir mimariyle inşa edilmesi çalışmaların bu evlere taşınmamalarına yol açar. Eski yaşam alışkanlıklarından vazgeçmek niyetinde değillerdir. Amerikalı bilim adamlarının enstitünün gerekliliğine dair ciddi soru işaretleri barındırmaları, enstitü düzmecesinin sona yaklaştığının göstergesidir . Tüm bunlar Tanpınar‘ ın batıcılığa tek başına bir genel kıyafet olarak bakmadığının aynı zamanda ekonomik altyapının, liberal ideolojinin kimi eleştirilerinin romanda yerini koruyabildiğinin göstergeleridir sanırız.
Tam olarak bir arayış öyküsünün, bir bütünlük düşünün kimi zaman yıkıntılarla karşılaştığı bir söylem yolculuğu olarak görülebilir bu anlamda Tanpınar dili.
—
Kaynaklar(Taranan Yayınlar)
Tanpınar metinleri:
1-Huzur
2-Mahur Beste
3-Sahnenin Dışındakiler
4-Saatleri Ayarlama Enstitüsü
5-Aydaki Kadın
6-Beş şehir
7-Abdullah Efendi’nin rüyaları (Öyküler)
8-Bütün Şiirleri
9-Yaşadığım Gibi (Deneme)
10.I9. Asır Türk Edebiyatı Tarihi
Diğer
1.Kitap-lık,Sayı 40/Mart-Nisan 2000, YKY, İstanbul
2.Hece, Türk Öykücülüğü Özel Sayısı,Sayı:46/47,Ekim- Kasım 2000, Ankara
3.Berna Moran,Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İletişim Yay., 1996,İstanbul
4.Doğu Batı (Gericilik Nedir?), sayı:3, Mayıs-Haziran-Temmuz 1998,Felsefe Sanat ve Kültür Derneği,Ankara
5.Littera Dergisi, Postmodernizm Özel Sayısı,1992, İstanbul
6.Kitap-lık,seçki,YKY ,İstanbul,2001
Erinç Büyükaşık
